1900-1945

Massale vlucht

De vluchtelingen staken de Nederlandse grens over waar ze maar konden. ‘Met treinen, met alles dat wielen had, zelfs te voet kwamen de vluchtelingen de grens over. Murw geslagen bleven zij hangen in de grensprovincies, één miljoen mensen.’  Nederland was niet voorbereid op zo'n massale opvang van vluchtelingen. Veel Belgen waren halsoverkop vertrokken en kwamen dus berooid bij de Nederlandse grens aan. Nederland liet ze toch toe omdat het medeleven onder de Nederlandse burgers groot was. Koningin Wilhelmina zei in haar troonrede van 1914: 'Diep begaan met het lot van alle volken, die in den krijg zijn meegesleept, draagt Nederland de buitengewone lasten, die het wordt opgelegd, gewillig en ontvangt met open armen alle ongelukkigen, die binnen zijn grenzen een toevlucht zoeken.'

Neutraal Nederland

Als neutrale natie moest Nederland zich houden aan de verdragen van de tweede Vredesconferentie van Den Haag van 18 oktober 1907. In deze verdragen was vastgelegd dat neutrale landen troepen van oorlogvoerende legers moesten opsluiten en ontwapenen die zich op hun grondgebied bevonden. Om te ontkomen aan Duitse krijgsgevangenschap vluchtten na de val van Antwerpen, op 10 oktober 1914, ongeveer 35.000 Belgische soldaten naar Nederland. Zij werden ontwapend en ondergebracht in zogenaamde interneringskampen.  Een aalmoezenier van het Belgische leger omschreef de situatie zo: 'ingesloten, streng bewaakt, zaten onze jongens daar .. opgesloten als misdadigers achter hoge muren en prikkeldraadversperring'. Ook Engelse, Duitse en Franse soldaten verbleven tijdens de Eerste Wereldoorlog op Nederlands grondgebied, allen ondergebracht in kampen.

Noodopvang

De grensstreken in Brabant en Limburg raakten overbevolkt door de plotselinge invasie van één miljoen Belgische vluchtelingen. Het was een chaotische toestand. Roosendaal (16.700 inwoners) ving 50.000 vluchtelingen op. Bergen op zoom (15.500 inwoners) kreeg de zorg over 50.000 ontheemde Belgen. Loodsen, verenigingsgebouwen, gymzalen, kassen en schoolgebouwen dienden als noodopvang. De noodonderkomens waren niet geschikt om lange tijd in te wonen.  Toen de Duitse bezetter beloofde dat de Belgen veilig waren in hun vaderland keerden de meesten terug. Ongeveer 100.000 vluchtelingen besloten echter in Nederland te blijven. Zij hadden een eigen huis gevonden of huurden een kamer in een hotel of bij Nederlanders thuis. Armere Belgen konden terecht in speciaal gebouwde barakkenkampen in Uden, Ede en Nunspeet. In Gouda huurde de Nederlandse staat een tuinbouwkassencomplex voor de opvang. Vanaf 1915 verbleven 20.000 Belgen in deze vier kampen. 

Internering van soldaten

De 35.000 Belgische militairen die in 1914 naar Nederland vluchtten werden volgens de regels van het oorlogsrecht ontwapend en opgesloten in kazernes. Zij zouden daar tot het einde van de oorlog blijven. Deze internering (algemeen)van soldaten stelde de Nederlandse overheid voor een opvangprobleem. De kazernes in de grensstreek hadden geen plaats voor de vele militairen. Daarom besloot de Nederlandse regering een aantal vaste interneringskampen in te richten. De Belgische militairen werden verdeeld over locaties in Gaasterland, Zeist, Harderwijk en Oldebroek. Gezinsleden van de militairen mochten ook in de kampen wonen. Ook andere buitenlandse militairen kwamen in Nederland terecht. Een kleine groep Duitse soldaten werd naar een depot in Bergen aan zee gebracht. Een aantal Britten zat de oorlogstijd uit in kazernes in Groningen en Leeuwarden.

Kleding en voedsel

In het begin was in Nederland de verontwaardiging over de Duitse agressie in België groot. Spontaan stelden mensen geld, kleding, levensmiddelen en zelfs hun huizen ter beschikking aan de Belgische vluchtelingen. Medeleven leidde ook tot vele particuliere initiatieven om de vluchtelingen te helpen. In heel Nederland werden steuncomités opgericht die geld en goederen inzamelden. Op 7 augustus 1914 werd op het Belgisch consulaat in Amsterdam het ‘Nederlands comité tot steun aan Belgische en andere vluchtelingen’ opgericht. Dit comité coördineerde alle verschillende lokale initiatieven. Al snel werden de enorme aantallen vluchtelingen uit de grensprovincies verspreid over heel Nederland en namen provinciale steun comités de zorg over.

Terugkeer

De Belgische regering in ballingschap wilde voorkomen dat Belgische vluchtelingen na de oorlog in het buitenland zouden blijven. Tijdens de oorlog reisden ministers, parlementariërs en priesters door Nederland, Frankrijk en Engeland om de vaderlandsliefde bij hun Belgische onderdanen te promoten. De Belgische regering richtte, met het oog op de terugkeer, ook Belgische scholen op in de vluchtelingenkampen. Zo bleven kinderen verbonden met België. In 1918 kregen ongeveer 13.000 Belgische kinderen les in meer dan zeventig Belgische scholen. Het grootste deel van de Belgische jeugd ging echter gewoon naar Nederlandse scholen.  Na het einde van de Eerste Wereldoorlog keerden bijna alle vluchtelingen weer terug naar huis. Slechts een enkeling bleef voorgoed in Nederland.

Onder de Nederlandse bevolking was in de 19e eeuw weinig animo om naar de kolonie te vertrekken, omdat de sterftecijfers aan boord en in Indië hoog waren. De Nederlandse staat zocht daarom, net als voorheen, haar werknemers in het buitenland. Vanuit het koloniale depot in Harderwijk werden de manschappen naar Nederlands-Indië uitgezonden. In de tijd van de V.O.C. meldden buitenlandse vrijwilligers zich spontaan maar voor het nieuwe koloniale leger was actieve werving nodig. Men richtte zich bij de werving vooral op landen als België, Duitsland en Zwitserland. Met de koloniale oorlogen in de tweede helft van de 19e eeuw nam de behoefte aan buitenlandse soldaten alleen maar toe.

Gesloten grenzen

Frankrijk, België, Zwitserland en Nederland waren bang om overspoeld te raken door vluchtelingen uit Duitsland, maar ook om het steeds machtiger wordende buurland voor het hoofd te stoten. Deze landen probeerden tevergeefs om internationale afspraken te maken zodat ook andere landen zich garant zouden stellen voor de opvang van vluchtelingen. Het gevolg was dat de meeste buurlanden van Nazi-Duitsland het toelatingsbeleid steeds strenger maakten om te voorkomen dat joodse vluchtelingen hun kant opkwamen.

In maart 1933 konden vluchtelingen nog vrij gemakkelijk Nederland binnenkomen. In mei 1934 werd het beleid al strenger. Duitse joden werden alleen nog tijdelijk in Nederland toegelaten. Poolse joden die al in Nederland waren, moesten zoveel mogelijk naar hun eigen land terugkeren. Nieuwe Poolse en stateloze vluchtelingen zouden niet meer toegelaten worden, tenzij sprake was van dreigend levensgevaar. In mei 1938 werd voor Duitse joden niet langer een uitzondering gemaakt. Nederland nam geen vluchtelingen meer op. Voortaan zouden alle vluchtelingen bij de grens tegengehouden worden. Zodra de politie in de gaten kreeg dat een immigrant uit Duitsland joods was, werd deze 'illegaal' verklaard en waar mogelijk teruggestuurd. Deze maatregel leidde tot veel protest in de pers en in de Tweede Kamer. In de praktijk werd de maatregel niet zo streng toegepast. Er bleven nieuwe vluchtelingen binnenkomen en eenmaal binnen bleek het niet zo eenvoudig hen weer naar Duitsland terug te sturen. Dat gebeurde dan ook maar af en toe.

Hitler aan de macht

In maart 1933 werd de Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij (NSDAP) van Adolf Hitler de grootse partij bij de verkiezingen in Duitsland. Vrijwel onmiddellijk leidde dit tot systematische discriminatie en uitsluiting van joods Duitsers. Deze werden in een aantal stappen van hun burgerrechten beroofd. Door deze acties en de boycot van joodse bedrijven verlieten honderdduizenden joden het land. Een van de vluchtelingen was Otto Frank, de vader van Anne Frank. Hij kwam in de zomer van 1933 naar Nederland. Zijn vrouw en dochters kwamen enkele maanden later, Anne als laatste in januari 1934.

Een deel van de vluchtelingen keerde terug toen de situatie weer rustiger leek. In de jaren daarna bleven joden Duitsland ontvluchten, maar de aantallen waren minder groot. Dat veranderde in 1938, vooral na de ‘Kristallnacht’ van 9 op 10 november. In heel Duitsland werden joodse winkels, synagogen en huizen door de nazi’s geplunderd en in brand gestoken. Daarbij werden bijna honderd joden vermoord. Dat leidde tot een massale vlucht van joden naar het buitenland.

Opvang van joodse vluchtelingen

De Nederlandse joodse gemeenschap richtte zelf organisaties op om vluchtelingen op te vangen. Veel vluchtelingen kwamen in Amsterdam terecht, waar verreweg de meeste joodse Nederlanders woonden. Daar werd in 1933 het Comité voor Bijzondere Joodsche Belangen opgericht. Vertegenwoordigers van dit comité overlegden met de Nederlandse overheid over het toelatingsbeleid voor vluchtelingen. Daarnaast werd voor de praktische opvang van de vluchtelingen het Comité voor joodse vluchtelingen opgericht. Ook in andere plaatsen bestonden comités voor joodse vluchtelingen. Vanaf 1934 was het voor vluchtelingen verboden om een beroep uit te oefenen. Daardoor waren veel vluchtelingen aangewezen op hulp van de comités. De kosten van die opvang werd betaald door de joodse gemeenschap zelf. Een aantal jonge joodse vluchtelingen kwam in een joods werkdorp in de Wieringermeer terecht. Zij kregen er een vakopleiding met het doel om daarna naar Palestina of een ander land te emigreren.

Een deel van de vluchtelingen werd opgevangen in kampen, zoals het Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork. Dit barakkenkamp was gebouwd met geld van de joodse gemeenschap. In het najaar van 1939 arriveerden de eerste bewoners. Het aantal vluchtelingen in Westerbork groeide uiteindelijk tot ongeveer 1100 in mei 1940. In de eerste jaren van de oorlog werden de joodse kampbewoners met rust gelaten. Vanaf 1942 werd het kamp door de Duitsers als doorgangskamp gebruikt. Een groot deel van de Nederlandse joden en ook van de joodse vluchtelingen is in de oorlog via Westerbork op transport gesteld en vermoord in Duitse vernietigingskampen. Het is niet bekend hoeveel van de joodse vluchtelingen in Nederland de oorlog overleefden. Na de oorlog werd kamp Westerbork, omgedoopt in 'Schattenberg', eerst gebruikt om Indische Nederlanders op te vangen. In 1951 maakten deze plaats voor een groep Molukkers die er tot in de jaren '60 zouden blijven.