1900-1945

De eerste Chinese eethuisjes

De eerste Chinese eethuisjes in Rotterdam en Amsterdam, maar ook in Den Haag, waren gericht op een Chinese klandizie, maar ook op migranten met een Aziatische achtergrond, zoals Indonesiërs. De eerste Nederlandse klanten waren kunstenaars, bohemiens, studenten en mensen die in Indië hadden gewerkt of hier hun verloftijd doorbrachten in de jaren '20 en '30. Teruggekeerde militairen uit de koloniën zorgden na de Tweede Wereldoorlog voor een grote vraag naar Chinese schotels. Door hun komst en die van koloniale migranten nam het aantal Chinese restaurants in de jaren vijftig en zestig spectaculair toe. Dat gold niet alleen voor de grote steden, zoals Den Haag en Rotterdam, met tientallen eethuisjes. In vrijwel elke Nederlandse gemeente opende in die tijd één of meerdere Chinese restaurants hun deuren. 

Indische invloed

Na het einde van de onafhankelijkheidsoorlog (1949) in het voormalig Nederlands-Indië, kwamen 100.000 Nederlandse soldaten - met in hun kielzog honderdduizenden Indische migranten - naar het vaderland overzee. Ondernemers uit deze groep openden al snel Indische eethuizen en toko’s, dus zaakjes waar Aziatische producten en specerijen te koop waren. Ook werd een deel van de Indische Nederlanders goede klanten van de al bestaande Chinese restaurants, omdat ze vanuit de kolonie bekend waren met de Oosterse keuken. Chinese restauranthouders breidden hun menu daarom uit met gerechten als nasi goreng, foe yong hai en babi pangang. Voor de bereiding hiervan namen ze speciaal Indonesische kokkinnen in dienst. Die fusie leidde tot het bekende verschijnsel van het Chinees-Indische restaurant. Steeds meer restauranthouders kozen in de jaren vijftig en zestig - en ook wel later - voor deze populaire keuken.

Het succes van het Chinese restaurant

Vlak na de oorlog telde Nederland slechts enige tientallen Chinese en Chinees-Indische restaurants, die vooral in de grote steden waren gevestigd. In de jaren daarna kwamen steeds meer Nederlanders in aanraking met het aan de Hollandse smaak aangepaste Oosterse eten. Bovendien nam in de jaren zestig de welvaart toe, waardoor het gemiddelde Nederlandse gezin meer te besteden kreeg. Uit eten gaan werd populair en bij ‘de Chinees’ kon dat tegen een betaalbare prijs: de klant kreeg grote porties voor weinig geld. Het succes bij het publiek zorgde ervoor dat meer Chinezen naar Nederland migreerden en in dienst traden van een bevriende restauranthouder - en op den duur een eigen zaak begonnen. De jaren ’50, ’60 en ’70 gelden als de glorietijd van de Chinese restaurants in Nederland. In de weekenden en op feestdagen stonden de rijen tot ver buiten de restaurants. Sommige restauranthouders zetten zelfs bordjes op de tafels met: ‘gelieve bij grote drukte uw tafel z.s.m. te verlaten.’

Neergang

In 1982 kende Nederland bijna 2.000 Chinese restaurants. Een derde van het totale aantal restaurants in Nederland. De markt voor de Chinese horecasector raakte toen langzaam verzadigd. Bovendien kwam er concurrentie van McDonalds en andere fastfoodketens en van Griekse en Italiaanse restaurants. Hierdoor en vanwege de recessie in de jaren ’80 zag een deel van de Chinese restauranthouders zich genoodzaakt hun zaak te sluiten. Een belangrijker trend was de overgang naar de gespecialiseerde, traditionele Chinese keuken. Zij boorden een nieuw segment aan van de steeds internationaler wordende smaak van mensen. Niet alleen leerden Chinese migranten de Nederlanders vanaf de jaren zestig buiten de deur te eten, de buurt-Chinees is ook een ingeburgerd fenomeen geworden.

Kindertreinen

Het Internationale Rode Kruis selecteerde de kinderen in Hongarije, samen met andere hulporganisaties. Het merendeel van de kinderen kwam uit Boedapest. Zij werden in speciale treinen naar Nederland vervoerd. De reis duurde enkele dagen. De eindbestemming van de treinen was Utrecht. Een verslaggever van het Friesch Dagblad was geschokt: " De aanblik van deze kinderen was eenvoudig diep-tragisch… Bleeke, uitgehongerde gezichtjes en letterlijk geen kleeren aan het lijf; zelfs op de naam van lompen konden deze zgn. kleedingstukken geen aanspraak meer maken…. En nu hadden de moeders voor de lange treinreis nog meegegeven wat ze hadden; thuis, in de groote steden was het nog erger, en dat bij een vorst van 15 graden, die in Hongarije dezen winter niet zeldzaam was." Vanuit Utrecht reisden de kinderen naar pleeggezinnen in heel Nederland.

Hulporganisaties

Al tijdens de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) waren organisaties opgericht om kinderen uit oorlogsgebieden in Nederland te laten aansterken. De Nederlandsche Centrale voor Vacantiekinderen bracht tijdens de oorlog Duitse en Belgische kinderen naar Nederland. Ook het Nederlands Rooms Katholiek Huisvestings-Comité bracht aan het begin van de oorlog Belgische kinderen uit vluchtelingenkampen onder bij Nederlandse gezinnen. Na de oorlog richtten zij zich tevens op hulp aan Hongaarse, Oostenrijkse en Spaanse kinderen. Speciaal voor Hongaarse kinderen werd het Centraal Comité voor Hongaarsche Vacantiekinderen opgericht. 

Pleeggezinnen

Nederlandse pleegouders die een Hongaars kind in huis wilden nemen, konden zich melden bij een van de comités. De motieven voor aanmelding waren verschillend. Veel mensen wilden de Hongaarse kinderen tijdelijk betere omstandigheden geven. Soms hadden zij graag zelf kinderen willen hebben. Nu konden zij met een Hongaars pleegkind toch (tijdelijk) een gezin vormen. Er waren ook wel pleegouders die vooral wilden profiteren van de kinderen. Pleeggezinnen kregen namelijk een financiële toeslag van de overheid. Sommige kinderen moesten werken. Jeno moest bijvoorbeeld aan de slag in de bollenteelt en zijn loon afgeven aan zijn pleegmoeder. Ook de mensen die Mariska opnamen leken van haar te willen profiteren. Zij vertelde: "Mijn pleegmoeder had een meisje besteld van een jaar of twaalf dat snel kon helpen in de huishouding. Toen ze mij zag, wilde ze mij niet hebben, want ik was te klein en te mager."

Aanpassing

De Hongaarse kinderen pasten zich snel aan hun nieuwe omgeving aan. Al binnen een paar maanden spraken zij Nederlands. Het tempo waarin kinderen vernederlandsten hing af van de lengte van het verblijf, maar ook van de omstandigheden. Sommige kinderen praatten nooit meer Hongaars. Anderen hadden landgenootjes in hun omgeving. Het ene gezin moedigde het kind aan brieven naar de ouders in Hongarije te sturen. In een ander geval probeerden pleegouders het contact met ouders en familie in Hongarije zoveel mogelijk te beperken. Zoals de pleegmoeder van Mariska: "Ik had mijn moeder beloofd om iedere dag te schrijven, maar mijn pleegmoeder was erg jaloers en vertrouwde het niet. Toen mocht ik maar een keer in de veertien dagen schrijven en als ik geen antwoord van mijn moeder had gekregen dan moest ik nog langer wachten."

Verblijf en terugkeer

De afspraak was dat Hongaarse kinderen drie maanden bij hun Nederlandse pleeggezin zouden blijven. Voor sommige gezinnen duurde dit verblijf te lang, omdat zij het niet konden betalen. In die gevallen werden kinderen overgeplaatst naar een ander gezin. Veel vaker gebeurde het dat een pleeggezin niet wilde dat de kinderen na drie maanden alweer naar Hongarije teruggingen. Omdat de situatie in Hongarije ook niet verbeterde, stemden veel ouders in met een langer verblijf van hun kind in Nederland. Een deel van de kinderen is zelfs nooit meer teruggegaan naar Hongarije. Van de kinderen die wel terugkeerden, kwam een aanzienlijk deel na verloop van tijd weer terug naar Nederland. Vaak bleven zij hier vervolgens definitief. Door een huwelijk met een Nederlandse man werden de vrouwen dan automatisch genaturaliseerd.

Freie Presse

Al snel na Hitlers machtsovername op 30 januari verschenen de eerste vluchtelingen in Nederland, zowel Duitse als Duits-joodse vluchtelingen. Onder hen waren veel sociaaldemocraten en communisten. Na 2 mei 1933, toen het Nazi-regime vakbonden verbood, werden dit er nog meer. Zij vestigden zich vooral in Amsterdam, waar zich de belangrijkste instellingen van de Nederlandse sociaal-democratie bevonden. Daarnaast was Amsterdam aantrekkelijk omdat de stad het centrum was van de Nederlandse uitgeverswereld. Binnen de Sociaal Democratische Arbeiders Partij ontstond in mei 1933 het idee een Duitstalige krant op te richten met als doel een tegenwicht te bieden aan de Nazi-propaganda in Duitsland en in die gebieden in Nederland waar veel Duitsers verbleven. Duitse vluchtelingen vormden de redactie van de krant. Naast problemen met de financiering door toedoen van de uitgeverij, maakten in de loop van 1933 politieke ontwikkelingen de uitgave van Freie Presse lastig. Er ging een enorme dreiging uit van buurland Duitsland. De krant kwam de problemen niet te boven: het laatste nummer verscheen op 27 januari 1934.

Mijnwerkerstekort

Sloveense mijnwerkers konden in het begin van de 20ste eeuw gemakkelijk bij de Limburgse mijnen aan de slag. De mijnsector groeide explosief waardoor veel personeel nodig was. De lokale bevolking kon niet aan deze vraag voldoen. Steeds minder Limburgse mannen waren bereid om in de mijnen af te dalen voor de zware mijnarbeid. De mijnen die de Nederlandse overheid beheerde, de Staatsmijnen, werden beperkt in hun groei zodat het personeelstekort niet te erg zou oplopen. En het in dienst nemen van buitenlandse arbeiders niet nodig zou zijn. Particuliere mijnen gingen wel al snel over op buitenlandse arbeiders, onder wie Slovenen. De Staatsmijnen spanden zich in om Nederlanders aan te trekken, maar al snel verwelkomden ook zij buitenlandse mijnwerkers.

Werken in de mijnen

Zoals de meeste buitenlanders kwamen ook Slovenen overwegend in het ondergrondse werk terecht. Ongeschoolde Sloveense mannen begonnen als sleper, Schlepper genaamd, en werden pas na enkele jaren houwer. Geschoolden begonnen als houwer. Een groot gedeelte van de Slovenen kon direct als houwer aan de slag. Sloveense migranten kwamen vaak naar Nederland via Duitsland, Frankrijk of België waar zij ervaring hadden opgedaan in het mijnwezen. Zoals Franc die al in vijf mijnen had gewerkt, voordat hij vanuit het Ruhrgebied in 1926 naar Heerlerheide vertrok om in dienst te gaan van de Oranje Nassau III. Slovenen die door de mijnen waren geworven in Slovenië zelf, misten vaak deze werkervaring. De mijnen in Slovenië zagen er heel anders uit waardoor het werk in de Limburgse mijnen voor hen vreemd was.

Kostgangers en gezellen

Er was wel genoeg werk in de Limburgse mijnstreek, maar lang niet genoeg woningen. Mijnarbeiders van buiten de streek gingen vaak als kostganger bij een Limburgse familie in huis wonen. Zij kregen dan niet alleen onderdak, maar ook eten. Deze woonvorm was populair onder ongetrouwde Sloveense mannen. Sommige Slovenen namen zelf kostgangers in huis. Zoals Leopold, die in 1929 aangenomen was als houwer bij de Oranje Nassau III mijn. ‘Omdat ze de ruimte hadden en omdat ze zelf wel wat inkomsten konden gebruiken, besloten Leopold en zijn vrouw Marija zelf kostgangers in huis te nemen. Die bezetten vanaf dat moment drie van de vier slaapkamers met drie bedden elk. Meestal waren er vier of vijf kostgangers, maar soms wel acht of meer.’ Minder aantrekkelijk voor Sloveense mijnwerkers waren de gezellenhuizen die de Staatsmijnen lieten bouwen om de woningschaarste tegen te gaan. De Staatsmijnen verplichtten hun ongetrouwde werknemers in een dergelijk huis, dat onder toezicht stond, te wonen. Slovenen werkten vaak in particuliere mijnen waardoor weinigen in gezellenhuizen woonden. Ook werden voor mijnwerkersgezinnen koloniën gesticht. Die groeiden soms uit tot complete dorpen. Waar veel Sloveense gezinnen woonden, werd naar de Sloveense mis gegaan en Sloveense verenigingen opgezet.

Toelating

Duitse dienstbodes kwamen met de trein naar Nederland. Vanwege het grote tekort aan dienstbodes konden zij makkelijk werk vinden. Zij kwamen vaak op goed geluk naar Nederland en zochten hier werk. Omdat men bang was dat zo’n jonge vrouw ‘in verkeerde handen’ zou vallen, vroeg de politie bij de grens om een bewijs dat zij een werkplek had. Dat was niet altijd het geval. Ook na de wereldwijde economische crisis in 1929 was er voor dienstboden werk genoeg in Nederland. Tot 1936 konden zij zonder werkvergunning aan de slag. In oktober 1936 vielen uiteindelijk ook  dienstboden onder de wet van 1934 die arbeid van vreemdelingen aan banden legde. Voortaan moesten Nederlanders voor een buitenlandse dienstbode een werkvergunning aanvragen. Omdat er nog steeds tekorten waren werd die vergunning zelden geweigerd.

In het gezin

Het werk van een Duitse dienstbode was heel verschillend en hing af van de familie voor wie zij werkte. In het ene gezin moest zij vooral schoonmaken. In een ander was ze kok of deed ze de bediening. De werkervaringen liepen erg uiteen. Marie deed bijvoorbeeld als Haustochter bij de familie Stieb alleen licht huishoudelijk werk. Er was een werkster voor het zware werk. Marie draaide mee in het gezinsleven, net als de meeste Duitse dienstmeisjes. Marie at met het gezin aan tafel en ging met de familie naar de schouwburg. ‘Ik was een soort nichtje dat meehielp, zal ‘k maar zeggen. In mijn vrije tijd bleef ik vaak ook gewoon thuis. Ik had het daar leuk, kon naar de grammofoon luisteren als ik wilde en wat niet al. Het was m’n tehuis.’ Andere dienstbodes hadden veel meer en zwaardere taken.

Ter bescherming

Duitse dienstbodes sloten zich soms aan bij Nederlandse verenigingen. Er bestonden Nederlandse meisjesbeschermingsverenigingen en die zetten zich ook in voor Duitse dienstbodes. Deze verenigingen probeerden meisjes en vrouwen te beschermen tegen uitbuiting en met name prostitutie. Zij hielden toezicht op het gedrag van Duitse meisjes. Er waren niet-godsdienstige, katholieke en protestantse verenigingen actief. Zij organiseerden bijeenkomsten waarop Duitse vrouwen elkaar konden ontmoeten. Duitse vrouwen konden daarnaast een beroep doen op Duitse religieuze organisaties. Vanaf  het midden van de 19de eeuw waren er Duitse evangelische gemeenten in Amsterdam, Den Haag en Rotterdam. In de loop van de jaren '20 ontstonden ook Duitse katholieke verenigingen in Nederland.

Duitse Tüchtigkeit

De Nederlandse bevolking had een positief beeld van Duitse dienstbodes. Zij zouden vlijtig, beleefd en beschaafd zijn. Men prees hun Tüchtigkeit en hun snelle aanpassing. Nederlandse dienstbodes zouden veel minder goed presteren. Duitse vrouwen waren ook nog eens goedkopere arbeidskrachten. Dit beeld van Duitse dienstbodes veranderde in de jaren '30. In de ogen van Nederlanders werden de Duitse vrouwen brutaler. Daarbij klaagden Nederlandse vrouwen dat de Duitse vrouwen de leukste mannen en jongens inpikten. Door de crisis, de opkomst van het nationaalsocialisme en de oorlogsdreiging verslechterde het imago van de Duitse dienstbodes. Sommigen beschuldigden Duitse vrouwen er van dat ze spionnen waren of dat ze er op uit waren Nederlands geld naar Duitsland te brengen.

Economische crisis en terugkeer

De meeste Duitse dienstbodes wilden een paar jaar in Nederland werken en daarna met het gespaarde geld naar Duitsland teruggaan. Daar kwam het niet altijd van. Een aantal trouwde met een Nederlandse man en bleef. Toch keerde een groot deel van de Duitse vrouwen die begin jaren '20 naar Nederland kwamen na een paar jaar terug. De Duitse economie verbeterde in de loop van de jaren '20 en het salarisverschil tussen Nederland en Duitsland verdween. Duitse dienstmeisjes konden nu ook in Duitsland goedbetaald werk vinden. Dat duurde maar kort. De Duitse economie reageerde veel eerder op de beurskrach van 1929 dan de Nederlandse economie. De lonen daalden en miljoenen mensen raakten zonder werk. Daardoor kwam de trek van Duitse dienstbodes naar Nederland weer op gang. Na enkele jaren nam het aantal Duitse vrouwen dat naar Nederland kwam weer af. De economische crisis was nu ook in Nederland goed voelbaar. In Duitsland ging het daarentegen weer wat beter door de oorlogsindustrie. Duitse burgers in het buitenland werden bovendien gesommeerd terug te keren naar de Heimat. Een deel van de Duitse dienstboden gaf daaraan gevolg. Een deel was al eerder teruggekeerd, anderen bleven in Nederland.